Poniżej publikujemy wykład Jana Bergera, wygłoszony podczas uroczystej sesji z okazji 100. rocznicy przyłączenia Targówka do Warszawy.
Przed stu laty, 1 kwietnia 1916 r., przyłączono Targówek do Warszawy. Warto więc spojrzeć na tamte czasy.
Szybki wzrost ludności w miastach na przełomie XIX i XX wieku spowodował duże jej zagęszczenie w rejonach śródmiejskich. Wiązało to się z trudnymi do rozwiązania problemami mieszkaniowymi, lokalizacją przemysłu, komunikacją itd. Miasta musiały więc rozwijać się przestrzennie, przekraczając swe stare granice administracyjne i włączać przedmieścia.
Z miast Europy Środkowej Praga już w 1883, 1884 i 1901 r., Wiedeń w 1890 i inne miasta niemieckie z wyjątkiem Berlina w końcu XIX i początkach XX wieku przeprowadziły całkowitą lub częściową inkorporację. W podobnym kierunku przebiegał rozwój niektórych większych miast na ziemiach polskich.
Proces przyłączenia przedmieść do Warszawy, ze względu na otaczający ją pas forteczny, był nieco inny niż rozszerzenie terytorium innych miast. Pasy forteczne opasujące Warszawę nie tylko zahamowały jej rozwój, ale także wypaczały go, bowiem w pasie fortecznym nie wolno było wznosić murowanych budynków, a drewniane wolno było stawiać tylko po zezwoleniu władz fortecznych. Odległość tych miejscowości od Warszawy sprawiała jednak, że miasto nie mogło tam budować wodociągów, kanalizacji, czy komunikacji tramwajowej. Nie mogło więc rozszerzać na nie wpływów gospodarczych i kulturalnych, co powodowało, że podmiejskie osady rozwijały się bez jakichkolwiek myśli przewodnich. Warszawa była więc przeludniona w swych administracyjnych granicach i dopiero poza pasem fortecznym mogły powstawać osiedla podmiejskie.
Nie zmieniła się też sytuacja Targówka, Nowej Pragi czy Szmulowizny z chwilą włączenia ich – po kilkuletnich dyskusjach – w 1889 r. do miasta.
Wpływ na ich rozwój – jako podstołecznych miejscowości – w tym i Targówka i innych osiedli – na przełomie XIX i XX wieku miał głównie szybki wzrost liczby ludności Warszawy przybywającej i osiedlającej się w Warszawie, a także w jej najbliższych okolicach.
Magistrat miasta Warszawy przed I wojną światową nie podejmował jednak żadnych poważniejszych decyzji dotyczących przyłączenia podmiejskich miejscowości do miasta. Przyczyną były obawy, że mało zamożna ludność tych terenów będzie przynosiła niewielki wkład do kasy miejskiej. Magistrat, chcąc mieć jednak nadzór nad bezplanowymi i chaotycznymi zabudowaniami podmiejskimi, uzyskał jeszcze w 1894 r. prawo wyznaczania tam linii regulacyjnych, sporządziwszy uprzednio plan okolic Warszawy.
Natomiast, gdy w 1911 r. Wydział Budowlany Magistratu wystąpił z propozycją rozpoczęcia prac związanych z przygotowaniem planu regulacyjnego mającego w przyszłości ułatwić utworzenie Wielkiej Warszawy, spotkał się z oporem władz rosyjskich.
Jednocześnie akcję przyłączenia przedmieść do Warszawy, w tym Targówka, rozpoczęli jeszcze przed wojną sami ich mieszkańcy. Liczyli oni, że Magistrat miasta Warszawy po przyłączeniu tych terenów do Warszawy przeprowadzi tam niezbędne inwestycje komunalne.
W tych akcjach mieszkańców przedmieść nie brakowało i momentów groteskowych. Mieszkańcy wsi Zacisze i Elsnerów (gmina Bródno) prosili prezydenta stolicy o włączenie ich do Warszawy „przynajmniej pod względem żywnościowym”, co umożliwiłoby im otrzymywanie kartek chlebowych i kupowanie chleba. Inaczej są narażeni na głód, gruntów ornych bowiem nie posiadają, a piekarz ich, jak twierdzą „już buty zdarł” w poszukiwaniu mąki. Ich starania do 1916 r. nie przyniosły jednak jeszcze wówczas rezultatu.
Dopiero jednak w początkach wojny rosyjski generał gubernator Engałyczew zainteresował się – prawdopodobnie ze względów polityczno-wojskowych – sprawą stworzenia Wielkiej Warszawy i polecił opracowanie planu regulacyjnego miasta. Prace podjęte przez Wydział Budowlany Magistratu i Koło Architektów przerwała w 1915 r. ewakuacja Rosjan z Warszawy.
Wydarzenia wojenne zmusiły jednak wówczas Magistrat do otoczenia przedmieść większą pomocą materialną i nadzorem sanitarnym. Mogłyby bowiem one stać się dla miasta i okolic źródłem różnych epidemii. Nie było bowiem na Targówku nie tylko lekarza, ale i felczera, a zły stan sanitarny wywoływał tu liczne choroby zakaźne. Szczególnie groźną była wówczas gruźlica, na którą umierało najwięcej mieszkańców Targówka. Nie było też spokoju w tej zaniedbanej dzielnicy robotniczej, a ówczesna prasa w 1912 r. informowała, że „prawdziwą plagą Targówka są napady i rozprawy nożowe”. Te rozboje na Targówku utrwaliły mu na długie lata złą opinię wśród warszawiaków.
Z inicjatywą wcielenia gmin podmiejskich do Warszawy wystąpiły jednak dopiero niemieckie władze okupacyjne zwracając się do Magistratu m. Warszawy z poleceniem wyznaczenia nowych granic okręgu miejskiego Warszawy na obszarze powiatu warszawskiego.
Magistrat zaprojektował rozszerzenie obszaru miasta zarówno po lewej, jak i prawej stronie Wisły i ustalił koszty, jakie miało ponieść miasto po przyłączeniu przedmieść. Po zebraniu danych Magistrat sporządził szczegółowy plan nowych granic Wielkiej Warszawy i memoriał o stanie majątkowym gmin podmiejskich i dotychczasowych wydatkach Magistratu miasta Warszawy na rzecz tych gmin.
Przy określeniu nowych granic Warszawy Zarząd Miejski oparł się na granicach okręgów policyjnych i sanitarnych z pewnym ich zaokrągleniem, a także na planie szkicowym (poglądowym) opracowanym przez Koło Architektów z jednoczesnym włączeniem do miasta obszarów pustych, pól, łąk i lasów. Tereny te w przyszłości miały dać miastu możliwość dysponowania większymi przestrzeniami przy realizacji planów regulacyjnych.
Przyłączenie przedmieść do Warszawy bardzo popierał Piotr Drzewiecki, w latach 1916 i 1917 burmistrz i zastępca prezydenta Warszawy. Uważał on, że taka inkorporacja stworzy miastu nowe możliwości szybszego rozwoju przestrzennego, gospodarczego i komunikacyjnego.
W marcu 1916 r. Magistrat rozesłał do wszystkich podwarszawskich gmin pismo z prośbą o podanie informacji o ich stanie gospodarczym i liczbie ludności. Po zebraniu tych danych opracowano jedynie poglądowy plan z projektem nowych granic Wielkiej Warszawy oraz sporządzono szczegółowy memoriał o stanie majątkowym gmin podmiejskich i wydatkach, ponoszonych dotychczas przez Magistrat miasta Warszawy na rzecz tych gmin.
Memoriał ten zatwierdził 8 kwietnia 1916 r. generał – gubernator von Beseler i wydał „Rozporządzenie dotyczące rozszerzenia warszawskiego okręgu miejskiego i wykonania planu dla zabudowania miasta Warszawy” ogłoszone w „Dzienniku Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego” z 17 kwietnia 1916 r. nr 29. Spowodowało ono przyłączenie do Warszawy z dniem 1 kwietnia 1916 r. w całości gminy Mokotów i Czyste oraz część gmin Bródna, Młocin, Pruszkowa, Wawra i Wilanowa. Ponadto zawierało szereg przepisów budowlanych, odnoszących się do nowo przyłączonych terenów, a między innymi stanowiły one, że „z chwilą ostatecznego zatwierdzenia planu przysługuje Zarządowi miejskiemu prawo wywłaszczenia właściciela za odszkodowaniem z gruntu przeznaczonego przez ustanowione linie wytyczone na ulice i place”.
Z gminy Bródno zostały wówczas przyłączone do Warszawy: przedmieście Pelcowizna, Ustronie, Nowe Bródno, Targówek i Utrata.
Dlatego też komisja do spraw przejęcia przedmieść dalej szczegółowo ustalała wykaz miejscowości, które miały zostać włączone do Warszawy. Ich ostateczny wykaz zatwierdzony przez Magistrat został ogłoszony w lutym 1917 r. w „Dzienniku Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego” z 10 lutego 1917 r. nr 63.
Z gminy Bródno zostały włączone do Warszawy nowe miejscowości: teren forteczny Żerania pomiędzy Wisłą i szosą Kowieńską, wieś i folwark Golędzinów, osada Pelcowizna wraz ze stacją Praga linii Kolei Nadwiślańskiej, południowa część folwarku Różopol od ulicy Kościuszki do ulicy Polowej wraz z przyległą kolonią włościańską Sarnowicza wsi Żerań. Kolonie Ustronie od toru kolejowego linii Kolei Nadwiślańskiej do zachodniej granicy folwarku Aleksandrów, język paskowy, należący do ław piaskowych folwarku Stefanówka przy szosie fortecznej, osada Nowe Bródno i południowo-zachodnia część gruntów pogranicznych. Cmentarz św. Wincentego, grunty dokupione przez miasto dla powiększenia tego cmentarza, Cmentarz Żydowski, południowa część terenu folwarku Bródno przy drodze Bródzieńskiej do granicy Targówka, południowa część osady Targówek do granicy Hipsza – aż do drogi; dalej do szosy fortecznej od folwarku Elsnerowskiego aż do jej zakrzywienia w bliskości dawnego fortu XII, część folwarku Szmulowizna do drogi fortecznej do ulicy Kawęczyńskiej i cała kolonia Utrata.
Ustalenie i podanie do publicznej wiadomości tego wykazu zamknęło ostatecznie proces włączenia przedmieść, w tym Targówka, do Warszawy. Ostatnim zaś akcentem tej inkorporacji miało być ustawienie „Na czterech końcach nowego obwodu miejskiego czterech krzyży pamiątkowych z trwałego materiału”.
Przedmieścia włączone do Warszawy w 1916 r.
Brak jakichkolwiek szczegółowych informacji o zaludnieniu, warunkach sanitarnych, zagospodarowaniu i potrzebach włączonych do Warszawy przedmieść spowodował, że Magistrat miasta Warszawy specjalną uchwałą, podjętą jeszcze 27 czerwca 1916 r. postanowił przeprowadzić pilnie na tych nowo przyłączonych terenach spis ludności, mieszkań i nieruchomości. Wykonanie tego zadania powierzono miejskiemu Wydziałowi Statystycznemu. Spis – ze względu na długotrwałe prace przygotowawcze – przeprowadzono jednak dopiero w dniach 29-31 października 1916 r.
Inkorporacja przedmieść zwiększyła terytorium miasta, wynoszące dotychczas 3273 ha o dalsze 8210 ha, co stanowiło 250% dawnej powierzchni Warszawy.
Nowo przyłączone terytoria podzielono na 11 komisariatów – od XVI do XXVI. Powierzchnia poszczególnych komisariatów wynosiła:
Komisariat XVI - Mokotów 1106 ha
Komisariat XVII - Grochów 1722 ha
Komisariat XVIII - Pelcowizna 406 ha
Komisariat XIX - Koło-Budy 183 ha
Komisariat XX - Sielce 560 ha
Komisariat XXI - Czerniaków-Siekierki 1054 ha
Komisariat XXII - Wola 569 ha
Komisariat XXIII - Czyste 538 ha
Komisariat XXIV - Targówek 427 ha
Komisariat XXV - Bródno 337 ha
Komisariat XXVI - Powązki-Marymont 1308 ha
Ogólna powierzchnia Warszawy wzrosła więc od 1916 r. do 11 483 ha
Ogólna liczba mieszkańców na nowo przyłączonych terenach wynosiła 109 645 osób. W tej liczbie było: mężczyzn 47 780 – 43,6%, kobiet 61 860 – 56,4%. Na 100 mężczyzn przypadało 129 kobiet. Natomiast ogólna liczba ludności Warszawy po przyłączeniu przedmieść w 1916 r. wzrosła do 758 tys.
W spisie tym nie badano struktury społeczno-zawodowej ludności, bowiem nie było takich pytań w formularzach spisowych.
Komisariat Targówek po przyłączeniu do Warszawy w 1916 r.
Komisariat Targówek był jednym z mniejszych komisariatów przyłączonych w 1916 r. do Warszawy. Później, w 1920 r., powiększył się do 579 ha po włączeniu do niego z sąsiedniego XXV Komisariatu Nowe Bródno terenów Cmentarza Bródnowskiego i Żydowskiego.
Wygląd Targówka w 1889 r. tak przedstawiono w jednym z reportaży prasowych „Targówek jest sobie wioszczyną pozującą na miasteczko, stroi się bowiem w obszerne drewniane domostwa sklecone w wądołach, wyboistych zakamarkach piaszczystych, zasypywane lotnym piaskiem z okolicznych wzgórz”. Nie było też na Targówku większych fabryk, a jedynym większym zakładem była tu założona w 1878 r. „Huta szkła Tow. Akc. Kijewski, Scholtze i s-ka” zatrudniająca na przełomie XIX i XX wieku do 200 robotników. Taki stan terenów Targówka zachował się do I wojny światowej.
W październiku 1916 r. na przyłączonych przedmieściach przeprowadzono spis ludności, mieszkań i nieruchomości. Komisariat Targówek liczył wówczas 8368 osób: 3540 mężczyzn, 4828 kobiet. Było tu 1330 budynków, w tym: mieszkalnych 638, gospodarczych 683, 4 fabryczne, 5 gospodarczo-mieszkalnych. Budynki drewniane stanowiły 93,4%, co dawało jeden z najwyższych wskaźników na nowo przyłączonych terenach. Na ogólną liczbę 442 nieruchomości skanalizowana była tylko jedna, a w wodę zaopatrzonych było 45. Z ogólnej liczby 643 budynków mieszkalnych – parterowych było 502 (78%), jednopiętrowych 125 (19,4%), a tylko 16 dwupiętrowych (2,5%). Wyższych budynków w Komisariacie Targówka nie było.
Włączenie Targówka do Warszawy zamknęło jego okres rozwoju jako podmiejskiej wsi, kształtującej swoje oblicze pod wpływem dużego organizmu miejskiego, jakim była Warszawa. Otworzyło mu jednocześnie nowy etap jego historii jako nowej i ważnej dzielnicy Warszawy.